درباره حقوق کار فصل یکم

درباره حقوق کار چه میدانیم؟

قبل از هرچیز نیازداریم برای درک مشترک از مفهوم حقوق کار، به تعریف کلمه ترکیبی «حقوق­ِکار»بپردازیم.

درک مفهوم نیاز یا  احتیاج:انسان از آغاز پیدایش برای رندگی کردن و ادامه بقا بایستی از هرراه ممکن نیازمندی‌های خود را برطرف کند . در جوامع اولیه این نیاز ها مادی واز راه شکارو یا خوردن‌گیاهان وحتی در پاره‌ای‌ازگروه های انسانی، خوردن هم نوع کاری عادی بود . هرچه انسان در مقابله با زندگی در طبیعت به مشکلات برخورد می­کرد به ناچار به دنبال امکانات تازه­ای برای حل آن مشکلات می‌گردید و این آغاز تکوین کار به عنوان جوهر زندگانی بشری است.  در واقع کار چیزی نیست جز تلاش وکوشش انسان برای دست یافتن به آنچه که نیاز دارد.به همین خاطر شاید بهتر باشد که ما اولین واژه و کلمه ای را که با بقای انسان همزاد است کلمه نیاز یا احتیاج بدانیم. بسیار شنیده ایم که احتیاج مادر اختراع است اما شاید کمتر فکر کرده باشیم که احتیاج مادر کار است که درواقع چنین است. و اما خود این« احتیاج» یا «نیاز»  تعریفی دارد که به کمک آن می توانیم مفهوم کار را بهتر دریابیم 

نیاز(احتیاج) عبارت است از : محروم بودن از چیز لازمی که نداشتن آن باعث رنج وآزردگی است مثل احتیاج به آب ، غذا ،پوشاک و مسکن و …….

تفاوت انسان با دیگر موجودات زنده دراین بوده وهست که سایر موجودات برحسب غریزه به نیاز برای بقای و ادامه زندگی پی می­برند و اگر طبیعت با این موجودات بنا به دلایلی ناسازگاری داشته باشد آن‌ها برای بقا تا آنجا که قادر به دست‌یابی به غذا و حریم امن برای شکار نشدن داشته باشند زنده می­مانند و در غیر این صورت نابود می‌شوند اما انسان به دلیل داشتن شعور که او را از سایر موجودات جهان متمایز می‌کند قادر است در شرایط مشابه‌ای بیاندیشد و راه های مقابله با طبیعت و سازگاری با آن را پیدا کند این نیاز به یافتن راه های مقابله را طبیعت و سازگاری با آن ، نیازی است که انسان را به پافتن ابزار های گوناگون وا می دارد. پس نیاز اول، نیاز به دانستن و یافتن راه‌های برطرف کردن‌ احتیاجاتی که شرط بودن و زندگی‌کردن است را نیاز معنوی می نامیم و چیزهایی که از طریق این شناخت به وسیله آن ادامه زندکی امکان پذیر می‌شود مثل آب، هوا ،خوراک، آتش، خانه، کتاب، ابزارو سایر امکانات قابل لمس ،نیاز مادی به حساب می‌آوریم. پس نتیجه می­گیریم که: نیازمندیهای ما ازنظر نوع دو گونه است:1. نیاز(احتیاج) مادی   2. نیاز(احتیاج معنوی)

اما نیازمندی های ما از نظر میزان اهمیت­شان هم متفاوت هستند . بعضی از نیازهای بشری آن‌چنان هستند که در صورت برطرف نشدن‌ آن نیازمندی و بدست نیامدن آنها، انسان نابود میشود مانند نیاز‌های اولیه چون هوا ، آب ،غذا وایمن بودن در مقابل هر آنچه که زندگی را به مخاطره می اندازد. ولی نیازهایی هم وجود دارند دست یابی به آن نیاز ها لازم است اما به خاطرنداشتن موضوع مورد نیاز انسان نابود نمی‌شود ولی به زحمت می‌افتد مانند بسیاری از نیاز ها (چون نیاز به اتومبیل، یخچال. مدرسه، بیمارستان، فضای سبز، انواع امکانات برای یک زندگی مناسب) پس در می‌یابیم که: نیاز ها از نظرِِ شدت و ضرورت نیز دو نوع هستند :

1.نیازی که شرط زندگی و بقا است  و نبود آن نبود زندگی است .مثل :تنفس و تغذیه

2.نیازی که شرط لازم است ولی قطعی نیست به این معنی که انسان درصورت برطرف نکردن آن نیازمندی به زحمت می افتد . مثل بیشتر احتیاجات البته امروز علوم انسانی برخی از نیازها مانند نیاز عاطفی و نیاز به آرامش و صلح و آزادی را هم به عنوان نیاز های اولیه مورد توجه قرار داده است . 

میل وگرایش ­به رفع نیازها و و احتیاجات، انگیزه‌ی بسیاری در انسان ایجاد می­کند که در نتیجه آن فعالیت هایی انجام می­دهد مثل حرکتی که برای روشن کردن فضای تاریک خانه انجام می‌گیرد و یا رفتارهایی که برای تهیه نان و سایر مایحتاج  انجام می‌گیرد، هرنوع فعالیت که بنا به میل و انگیزه رفع نیازها واحتیاجات به وسیله انسان انجام شود را «کوشش »گویند.

انسان به دلیل فراوانی نیازها و احتیاجاتش بطور مداوم در حال کوشیدن است این کوشیدن ها وتلاش ها به یک شکل و یک نوع نیستند .ما آنها را بازشناسی و دسته بندی می کنیم ودر مورد آتها صحبت می کنیم .

 کوشش ازحیث نیرویی که برای آن صرف میشود  بر سه دو نوع است :1. کوشش فکری  ( متکی به فکر و اندیشه است )  2. کوشش بدنی ( که متکی به نیروی جسمانی است)  3. کوشش فکری ـ بدنی ( توامان) که به هر دو نیروی فکری وجسمانی نیازمند است .

کوشش آدمی از نظر شکل انجام آن نیز متفاوت است .بسیاری از کوشش­های آدمی با تکیه به حرکت و جنبش است مانند رفتن به جایی و برداشتن یا جابجا کردن چیزی‌است که به آن کوشش جنبشی گویند و در مواردی کوشش در سکون و بی حرکتی  انجام می شود مثل نشستن در کلاس درس وشنیدن مطالب.

 در عین حال این کوشش هانیز ممکن است از دو راه انجام شود  : کوشش مستقیم  درمسیر مستقیم برای رسیدن به هدف (رفع احتیاج بی واسطه مانند میل به پیاده روی و کوهنوردی)و کوشش غیرمستقیم کوششی است در راه تهیه وسایل مادی برای رسیدن به هدف (تهیه  پوشاک برای محافظت بدن در مقابل سرما ویا کوشش برای تهیه پول و خرید نان و برطرف کردن گرسنگی )

کوشش غیر مستقیم نیز شامل دو نوع است 1. کوشش غیر مستقیم مستقل که فعالیت برای خود و به حساب خود است یعنی اینکه آدمی کاری را نه به فرمان دیگری بلکه به میل وارده خود وبرای نفع سخصی به کار می بندد مانند پرورش دام و تا کاشت سبزی در باغچه خانه به منظور استفاده شخصی ـ 2. کوشش غیر مستقیم تابع که کوشش برای دیگری و به حساب و سود دیگری مثل بریدن چوب برای یک کارگاه چوب بری.

برای تولید کالای چوبی برای آن که صاحب چوب­بری از فروش آن به­سودی برسد . حالا تمام این مواردی را که گفته شد در یک عبارت می آوریم:

انسان برای زندگی کردن نیاز هایی دارد که برای رفع آن کوشش می کند، این کوشش که برای تامین وسایل زندگی ورفع نیاز مادی و یا معنوی انجام می گیرد کار نامیده می شود .

در نتیجه کار یا کارِمستقل است ،یعنی انسان برای خود و به سود خود انجام می دهد ویا  کارِتابع است که در آن صورت برای دیگری و به سود دیگری انجام می شود .

تعریف کار در علم اقتصاد: عبارت ازهر کوششی است که انسان به منظور تولید چیزهایی انجام می دهد که به طور مستقیم یا غیر مستقیم نیاز های اورا برطرف کند و در نهایت ثروت (اندوخته ) ایجاد کند .

تا این جا توانستیم به درک مشترکی از مفهوم کار و تعریف آن دست پیدا کنیم . در بخش دوم این هم­آموزی به درک مشترکی از مفهوم حقوق دست خواهیم یافت. برای آنکه مفهوم حقوق کار را بهتر درک کنیم بهتر است مختصر توضیحاتی در باره علم حقوق برخی واژه های حقوقی که به بحث ما ارتباط دارد بپردازیم.

 برای شروع این پرسش را پیش رو قرار میدهیم که :علم حقوق چیست ؟    چند مثال برای درک بهتر این علم بیاوریم. آیا شما میتوانید در خانه ای بدون اجازه مالک آن وارد شوید ویا کسی به زور وبدون رضایت شما به خانه­تان وارد شود ؟آیا کسی می تواند شما را بنا به میل خودش در جایی به زور نگهدارد ؟آیا سازمان آب ویا مخابرات ویا نیرو می تواند اشتراک شما را قطع کند ؟ آیا فرد یا سازمانی می تواند به تلفن شما گوش دهد و یا از شما بدون اجازه فیلم یا عکس بگیرد ؟

خانه ، تلفن ،اشتراک آب وحریم امن و آزادی هر انسان از جمله  امتیاراتی است که قانون برای  فرد شناخته است و این امتیاز ،« حق»  نام دارد پس «حق » عبارت از امتیازی است که قانون برای فرد یا دسته ای از افراد شناخته است که بتوانند عملی را انجام دهند و یا از انجام آن خودداری کنند . مانند حق سکونت .

 امتیاز استفاده سکونت در خانه­ای با اجازه صاحب آن را مجاز و استفاده بدون احازه از آن را ممنوع می گویند .

امتیاز داشتن آب وبرق وتلفن درقبال پرداخت هزینه های آن­را« مجاز »و قطع آن درچنین شرایطی از سود دستگاه های مسوول را «ممنوع» می­گویند . حریم امن خانه و تلفن و اشخاص را« مجاز »و تجاوز به آن ازسوی هر شخص و نهادی «ممنوع» است

پس نتیجه میگیریم که :  علم حقوق ، علم  تشخیص مجاز از ممنوع است .

مجاز چیزی است که به کارگیری و استفاده ازآن برای خود و دیگران ضرر نداشته باشد و ممنوع چیزی است که بکار گیری و استفاده از آن موجب زیان برای خود و دیگران است.

حالا چند کلید واژه­ای­که در درک بهتر علم حقوق در بحث مان بهآنه نیازمندیم را هم بیاموزیم:

«دارنده حق­»کیست:  شخص یا دسته ای از افرادرا گویند که دارای امتیازی مجاز باشند مانند شخصی که خانه ای را خریداری کرده است­ ویا کسانی که امتیاز دشتن هر نوع وسیله ای ویا امکانی را قانونی به دست آورده اند .

متعلق حق : آن چیزی است که دارنده حق ، نسبت به آن ادعای حق می کند یعنی امتیاز داشتن آن چیز را برای خود می داند .

رابطه اعتباری : «دارنده حق» و« متعلق حق» به تنهایی دو موجود جداگانه هستند و در طبیعت به یکدیگر بستگی ندارند آن بستگی که بین این دو به وجود می آید ، به عبارت دیگر آن بستگی و رابطه معنوی بین این دو « حق ‌» است که قانون آن راشناخته و به رسمیت واعتبار بخشیده است. در جوامع مختلف و بسته به نوع سیستم قانونگذاری و شیوه­ی زندگی انسان های هر جامعه،این رابطه  اعتبار قانونی خود را دارد . وقتی قانونگذار رابطه و بستگی بین «دارنده حق » و «متعلق حق» را معتبر می شناسد پس لازم است که از حق دفاع کند. یعنی چه؟   حمایت از دارنده حق یعنی اینکه افراد دیگرجامعه و نهاد ها وسازمان ها  مکلف به رعایت آن شوند و قانونگذار برای موارد تخلف « ضمان اجرایی » تعیین کند.

نتیجه می گیریم: آن چه موجب میشود « دارنده حق » بتواند از امتیاز خود درباره « متعلق حق» استفاده کند و دیگران این امتیاز را از او نگیرند نیازمند  « ضمان اجرایی » است که توسط قانونگذار معتبر شناخته شده است  مانند حق داشتن تشکل آزاد و مستقل کهدر قوانین اساسی وکار کشور ها و از جمله دراصل 26 قانون اساسی جمهوری­اسلامی ایران به رسمیت شناخته شده است.در این اصل احزاب و جمعیت ها و انجمن های صنفی و اقلیت‌های مذهبی شناخته شده دارنده حق هستند و آزادی  متعلق حق و  رابطه اعتباری آن ها قانون اساسی است که منبع و واضع این حق است و ضمانت اجرایی این حق قوه قهریه در نظام دولتی است.

در بخش اول گفتیم که کار یا کارِمستقل است ،یعنی انسان برای خود و به سود خود انجام می دهد ویا  کارِتابع است که در آن صورت برای دیگری و به سود دیگری انجام می شود .در یافتیم که در علم اقتصاد «کار عبارت ازهر کوششی است که انسان به منظور تولید چیزهایی انجام می دهد که به طور مستقیم یا غیر مستقیم نیاز های اورا برطرف کند و در نهایت ثروت (اندوخته ) ایجاد کند ».حالا میخواهیم بدانیم که «حقوق کار» چیست. با تعریف کوتاهی از عناصر ذی نفع در این بحث به این درک مفهوم حقوق کار خواهیم رسید .

در کار تابع، بین کسی که کار میکند (کارگر ) و آن که کار برای او انجام می گیرد وصاحب ابزار تولید است (کارفرما) قرارهایی ایجاد خواهد شد که به آن  روابط کار  می گویند. این روابط در صورتی که بین یک کارگر و یک کارفرما باشد شامل روابط کار  انفرادی است  و در صورتی که بین کارفرما و گروهی از کارگران باشد ، شامل روابط کار دسته جمعی خواهد بودکه در مورد دوم روابط کار حاصل توافقات بین کارفرما و نمایندگان گارگران( در قالب سازمان های کارگری و کارفرمایی مانند سندیکا ) خواهد بود که موضوع آن توافقات موضوع روابط کار  نام دارد

 از آن جا که موضوع روابط کار ، چه انفرادی و چه دسته جمعی شرایط انجام کار را در بر می گیرد و از راه  مذاکره وتوافق حاصل می شود و به صورت قواعد و قوانینی مورد قبول ثبت می گردد موضوع حقوق کار نامیده می شود.  پس نتیجه می گیریم که :

حقوق کار متضمن اصول و قوانینی است که موضوع آن بحث در باره کارگر-کارفرما – کارگاه - مزد - ساعت کار – کارنوبتی - مرخصی –  تعطیلات –بهداشت کار – قرارداد انفرادی کار – پیمان دسته جمعی کار – سازمان های کارگری – سازمان های کارفرمایی  و هم چنین موضوعاتی مانند تعطیل کار، اعتصاب ،مراجع حل اختلاف ومراحل زسیدگی،  مشارکت کارگران در کار ، بازرسی کار وضمانت های اجرایی آن   است

تا اینجا توانسته ایم حقوق کار را بشناسیم در فصل های دیگر به آگاهی های دیگری در باره حقوق کار دست خواهیم یافت که موضوعات آن عبارتند از:ویژگی های حقوق کار ، انواع حقوق کار ، منابع حقوق کار ، تاریخچه حقوق کار در جهان ، حقوق کاررنبی الملل ، تاریحچه حقوق و روابط کار در ایران و نظری خواهیم داشت به حقوق کار در قوانین جمهوری اسلامی ایران .

می توانیم از مطالب بالا پرسش هایی را در آورده سپس صفحه را ببندیم و با تکیه به آنچه در خاطرمان مانده است به پرسش ها پاسخ گوییم .